دهم مهر٬ مهرگان عامه فرخنده باد! فلسفه مهرگان و نام ۳۰ روزباستان

بنابر سنگ‌نوشته بیستون، داریوش بزرگ بر گئومات مغ در روز دهم ماه بگ‌یادیش (ماه هفتم، برابر با مهر) پیروز شده‌است. به گزارش هرودوت، از آن سال ایرانیان آن روز را به نام روز ««مگوفونی»» (مغ‌کشی) جشن می‌گرفتند. پژوهشگران با توجه به اشتباهات یونانیان از خوانش نامهای پارسی احتمال می‌دهند که این واژه ««بگو زتی»» باشد که در این صورت نه به مغ، که به بغ (مهر) پیوند دارد. در این روز ایرانیان به قربانی کردن برای بغ میترا می‌پرداختند و نه مغ‌کشی. احتمالا از دوره اشکانی و یا ساسانی جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهمین روز ماه مهر منتقل می‌شود.
اما کاربرد این زمان در میان اقوام گوناگونی که از تقویم‌های محلی نیز بهره می‌برند، متفاوت است. برای نمونه زمان این جشن در گاهشماری طبری و نیز در گاهشماری سنتی یزدگردی، فعلاً برابر با حدود نیمهٔ بهمن‌ماه و در گاهشماری دیلمی برابر با سی‌ام بهمن‌ماه است.
زرتشتیان جشن مهرگان را همه ساله در اواخر ماه بهمن و یا در حدود دهم ماه مهر برگزار می‌کنند. موبد کورش نیکنام برگزاری جشن‌ها با استفاده از گاهشماری‌های سنتی با ماه‌های ۳۰ روزه را بی‌توجهی به دانش نجوم و دستاوردهای خیام و موجب ناهماهنگی در جشن‌ها دانسته و لزوم توجه به گاهشماری ملی و رسمی با ماه‌های ۳۱ روزه را یادآور شده‌است.

شاید پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات مغ غاصب که به ادعای کتیبه بیستون، بر مردم ستم کرده و مال آنها را ستانده و نیایشگاه‌ها را ویران کرده بود، باعث شد تا بنا بر داستان کهن ضحاک و فریدون پیروزی نیکی بر بدی در این تاریخ روایت شده و زان پس مهرگان را روز پیروزی کاوه آهنگر و بر تخت نشستن فریدون شاه بدانند. دقیقی شاعر زرتشتی چنین می‌سراید:

مهرگان آمد جشن ملک افریدونا آن کجا گاو به پرورش بر مایونا

و اسدی توسی و فردوسی نیز در شعر خود داستان حماسی فریدون و ضحاک را در خور توصیف دانسته‌اند.

ابوریحان بیرونی در التفهیم می‌نویسد :

مهرگاه، شانزدهم روز است از مهر ماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بِیوَرسب جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت. و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود.... و در آثار الباقیه آورده‌است که:

سلمان فارسی می‌گوید: ما در عهد زرتشتی بودن می‌گفتیم: خداوند برای زینت بندگان خود یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهرگان بیرون آورد. و فضل این دو روز بر روزهای دیگر مانند فضل یاقوت و زبرجد است بر جواهرهای دیگر. و بِیوَرسب هزار سال عمر کرد. این که ایرانیان به یکدیگر دعا می‌کنند که : " هزار سال بزی " از آن روز رسم شده‌است، چون دیدند که ضحاک توانست هزار سال عمر کند و این کار در حد امکان است، هزار سال زندگی را دعا و آرزو کردند.

ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی می‌گوید:

این روز مهرگان باشد و نام روز و ماه همراهند و چنین گویند که اندر این روز آفریدون بر بِیوَراسب که او را ضحاک گویند، پیروز شد و او را اسیر کرد و او را بست و به دماوند برد و در آنجا وی را زندانی کرد. مهرگان بزرگ و برخی از مغان چنین گویند که این پیروزی فریدون بر بِیوَراسب، رام روز بوده‌است و زرتشت که مغان او را به پیامبری دارند، ایشان را فرموده‌است، بزرگ داشتن این روز و روز نوروز را.

نوشته بالا سببی گردید که نگارنده پس از مقوله ی فلسفی مهرگان٬ نام سی روز باستان را در پایان برای یادآوری خوانندگان گرامی بنگارد.

گزارش خلف تبریزی دربارهٔ پیدایش مهرگان این چنین است:

... و در این روز ملایکه یاری و ممدکاری کاوه آهنگر کردند و فریدون در این روز بر تخت شاهی نشست و در این روز ضحاک را گرفته به کوه دماوند فرستاد که در بند کنند و مردمان به سبب این مقدمه جشنی عظیم کردند و عید نمودند و بعد از آن حکام را مهر و محبت به رعایا به هم رسید و چون مهرگان به معنی محبت پیوستن است بنابراین بدین نام موسوم گردید ...

نخستين جهان بينی زرتشت سفارش به برگزاری جشنهای ملیّ ايرانيان دربين هوادارانش بود. نظربه اينكه اشوزرتشت، خودايرانی بودوجشنهای متعدّد ملیّ وميهنی مردم خودرا چون: نوروز، مهرگان، سده وغيره... كه ازجشنهای افتخارآميز وتاريخی ايرانيان بود و برپايۀ گردش سال خورشيدی وبرابر بافصول چهارگانه ومنطبق باآب وهوای اين سرزمين بنيانگذاری شده بود وهمۀ ايرانيان نسبت به ادامه يافتن آن دلبستگی شديد داشتند وبه يادنياكان پرافتخارخود به برگزاری اين جشنها می پرداختند-اشوزرتشت آنها راابقا وبرگزاری آنها را، مانند گذشته، به بيروان خودسفارش فرمود. 

این جشن در روز مهر ایزد از مهر ماه است که در آن روز، ایرانیان به رهبری کاوهٔ آهنگر بر ضحاک ستمگر شوریده او رأ به زنجیر کشیدند و فریدون پسر آبتین را که از خانوادهٔ جمشید بود به تخت سلطنت نشاندند. مسعود سعد سلمان میگوید:

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان        مهر بفزا‌ای نگارمهر! چهر مهربان

جشن مهرگان از جشنهای بزرگ ایرانیان باستان بوده و دارای فضیلت زیادی است. این جشن را در قدیم میتراکانا metrakana می‌گفتند. بعدها به مهرگان تبدیل شد ودر عربی‌ مهرجان گردیده است.

 این جشن بزرگ شش روز طول می‌کشد، از مهر روز شروع و به رام روز ختم میگردد. روز آغاز را مهرگان عامه و روز انجام را مهرگان خاصه گویند. کته زیاس katesias یونانی طبیب اردشیر دوم مینویسد: پادشاهان ساسانی به هیچ وجه نباید مست شوند مگر در روز جشن مهرگان که لباس فاخر ارغوانی‌ میپوشند و در باده پیمایی میخارگان شرکت مینمایند. مورخ  دیگر دوریس duris مینویسد: در این جشن پادشاهان میرقصند. به قول استرابون estrabon خشتره پاون(ساتراپ) ارمنستان در جشن مهرگان بیست هزار کره اسب به رسم ارمغان به دربار شاهنشاه هخامنشی میفرستاده. اردشیر بابکان و خسرو انو شیروان در این روز رخت نو به مردم می بخشیدند.

از علمای ایران و عرب اخبار زیادی در خصوص جشن مهرگان نقل کرده اند. از جمله نوشته شده است که در این جشن مؤبد مؤبدان خوانچه ای که در آن لیمو، شکر، نیلوفر، به، سیب، یک خوشه انگور سفید و هفت دانه مورت گذاشته شده بود، واج گویان( زمزمه کنان) نزد شاه می‌‌آورد. هفت مورد و هفت چیز دیگر که در خوانچه می‌‌گذاشتند همان هفت سین بود که جزو تشریفات جشن نوروز به حساب می‌‌آمد. از این جا معلوم میشود که هفت سین در جشن مهرگان هم نيز معمول بوده است. 

 

ابو ریحان بیرونی‌ می‌‌گوید: گویند مهر اسم خورشید است و در چنین روزی ظاهر شده و به این مناسیت این روز را به او منسوب کرده اند. پادشاهان در این جشن تاجی‌ به شکل خورشید که در آن دایره‌ای مانند چرخ نصب بود به سر میگذارند و گویند که این روز فریدون بر بِیوَ رْ اسب (نام اسب ضحاک به معنی‌ هزار اسب) دست یافت. چون در چنین روزی فرشتگان از آسمان به یاری فریدون پائین می‌‌آیند، لذا در جشن مهرگان به یاد آن روز در سرای پادشاهان، مرد دلیری میگماشتند و بامدادان به آواز بلند ندا می‌ داد،‌ای فرشتگان! به سوی دنیا بشتابید و جهان را از گزند اهریمنان برهانید.

خاور شناس و دانشمند بلژیکی کومن( cumont )در کتاب نفیس خود به نام آئین میترا می‌‌گوید: بدون شک جشن مهرگان که کشور‌های روم قدیم، روز ظهور خورشید تصور میشد و آن را سل ناتالیس این وکتی sol-natalis- invecti (یعنی‌ روز ولادت خورشید مغلوب نشدنی‌) گفته اند، که به بیست و پنجم ماه دسامبر کشیده شده و عدهٔ زیادی از عیسوی یان پیش از عیسی به آیین مهر پرستی‌ گرویدند و بعد از نفوذ دین عیسی در اروپا،روز ولادت مسیح قرار داده شد؛ چون عیسویان نمی‌‌خواستند این روز را جشن بگیرند به نام تولد عیسی جشن گرفتند. و در حقیقت کریسمس عیسویان بر پایهٔ مهر روز ایران باستان است.

ضمنا در فرهنگ ها، مهرگان بزرگ و مهرگان کوچک نام دو مقام در موسیقی‌ است. دکتر ذبیح الله صفا در مجلهٔ مهر، شمارهٔ ده، سال اوّل چنین میگوید: در روزهای مهرگان و نوروز، پارسایان مشک و عنبر و عود هندی به یک دیگر میدادند و طبقات مردم هر کدام به فرا خور توانایی و شغل خود برای پادشاه هدیه می‌‌آورند. رسومات جشن مهرگان مانند تسریفات روز اوّل نوروز است.

مهرگان همچون نوروز دارای اعتدال کیهانی است. اندازه شب و روز در مهر برابر می‌شود و شاید از همین رو این ماه را به نام مهر که ایزد داوری و عدالت و دادگستری است گذاشته‌اند. همچنین مهر برابر است با پایان فصل برداشت کشاورزی. از این رو زمان مناسبی برای جشن و شادی و استراحت کشاورزان که عمده مردمان دوران کهن بودند است. همچنین این حاکمان در این زمان خراج و مالیات را از مردم می‌ستاندند و از این رو برای دولتهای عرب و ترک و مغول که بر ایران چیره شده و با فرهنگ آنان بیگانه بودند هم مهرگان رسمیت داشت. برخی بر این باورند که در دوره‌هایی نوروز ایرانی، نوروز پاییزی بوده‌است و نوروز بهاری سپس بر آن غلبه یافته‌است.

ياد آوري اين جشن ها مي تواند تا حدودي معرفت به خود را سبب شود، به خصوص براي ملتي كه ريشه در ژرفای تاریخ باستان دارد. 

پبش ازآنکه به نام سی روز هرماه در گاهنامه پرداخته شود٬ ابتدا نام روزهای هفته را در زیر نگارش مینمایم.
نام روزهای هفته در ايران کهن دژ
نام روزهای هفته در ايران کهن دژ چنین بوده است:
شنبه: کیوان شیدیکشنبه: مهرشید دوشنبه: مه شید
بهرام شید = سه‌شنبه: بهرام شید
چهارشنبه: تیرشید
پنج‌شنبه: هرمزشید
جمعه: ناهیدشید(آدینه)

......واما نام سی روزهر ماه درتقویم ایران باستان و معنای آنها بدینگونه است: 

۱. Ahura-Mazda

 نخستين روز هر ماه روز هرمزد يا اهورامزدا است كه نام ستارۀ مشتري هم هست و اهورا مزدا خداي بزرگ ايرانيان باستان و زرتشتيان است كه خالق زمين و آفريننده امشاسپندان مي‌باشد و در عين قدرت و دانش منبع خير و راستي است.
 گه کند اورمزدت از سر زهد                                    زین جهان سیر و زان جهان ناهار
                                                                                                             «سنایی»
 ۲. Vohumama

بهمن یا «وهمن» روز٬ يكي از امشاسپندان در جهان معنوي و نمايندۀ منش نيك اهورا مزدا است و در جهان مادّي نگهباني چهارپايان سودمند بدو سپرده شده است و ماه يازدهم هر سال شمسی است.
رسم بهمن گیر و در سر تازه کن بهمن جنه            ای درخت ملک بارت عزّ و بیداری سنه
                                                                                                    « منوچهری »

 ۳. Asha-Vaishta

ارديبهشت روز يكي از امشاسپندان در جهان مينوي، نمايندۀ پاكي و تقدّس و در جهان خاكي نگهباني آتش بدو محوّل شده است که ماه دوم شمسي و روز سوم از هر ماه خورشیدی است.
ارديبهشت روز است ای ماه دلستان                  امروز چون بهشت برین است بوستان
                                                                                                    « منوچهری »

همه سـالـه اردیبهشـت هــژیـــر                              نگهبــان تو پــرهُـش و رای و ویــر
                                                                                                 « فردوسی »

۴. Khashatra-Vairya

شهريور روز يكي از ايزدان در جهان مينوي، نماينده فرّ و اقتدار اهورا مزدا و در جهان مادّي پاسبان فلزّات و ماه ششم از سال شمسي است.
به شهریور بهمن از بامداد                                  جهـانــدار داراب را مــام زاد
                                                                                             « فردوسی »

۵. Spenta-Armaita

سپندارمذ  «بردباري و فروتني» يكي از امشاسپندان واسطه بين خالق و مخلوق است «خرد مقدّس  ، اهورا مزدا ، سروش» ماه دوازدهم از سال شمسي است كه امروزه اسفندماه ناميده مي‌شود نگهباني زمين بدو سپرده شده است و ضمناً روز زنان و جشن است.
چو این پند زرتشت را بازگفت                              همانگه سفندارمذ پیش رفت

بدو گفت کای مرد پاکیزه تن                               سخن ها بباید شنیدن زمن

چنین است فرمان داد آفرین                               که  پاکیزه  دارند  روی زمین
                                                                                        « بهرام پژدو »

۶. Ha-Orvatata

خرداد روز يكي از امشاسپندان و مظهر كمال اهورامزدا در اين جهان و در جهان مينوي است و نگهباني آب با اوست و سوّمين ماه از سال شمسي است.
خرداد روز داد نباشد که بامداد                                از لهو و خرّمی نستانی زباده داد
                                                                                   « مسعود سعد سلمان »
۷. Ameretata

امرداد يا مرداد يكي از امشاسپندان و مظهر جاودانگي اهورا مزدا است و درجهان مينوي بخشايش ايزدي و بخشاينده جزاي كارهاي نيكوكاران است که هفتمین روز هر ماه خورشیدی و پنجمين ماه از سال شمسي است.
زخرداد باش از بر و بوم شاد                                 تن چارپایان زمرداد باد
                                                                                         « فردوسی »
 ۸. Datosha 

دي به آذر در اوستا صفت اهورا مزدا است.
۹. Athar

آذر روز ايزد نگهبان آتش نزد ايرانيان باستان است که نهمین روز هر ماه خورشیدی و نهمین ماه از سال شمسي است.
ای خردمند سرو تابان ماه                                   روز آذر می چو آذر خواه
                                                                    « مسعود سعد سلمان »

۱۰. Apen 

آبان روز نام ايزد نگهبان آب در آئين زرتشتي است و ماه هشتم از سال شمسي است.
آب انگور بیارید که آبان ماه است                         وقت منظر شد و وقت نظر خرگاه است
                                                                                                 « منوچهری »

۱۱. Hevare-Khashita

خیر یا خور روز يا خورشيد روز يكي از ايزدان است. که نام روز یازدهم از هر ماه در ایران باستان است و نگهبان خورشید و روز خور است.
تو پاسبان سلیل پری وشت می باش                بسان خور که نگهبان قرص خور باشد
                                                                                                      « خسروانی »
 ۱۲. Maogha 

ماه روز يكي از ايزدان است. نام روز دوازدهم هر ماه می باشد
۱۳. Teshtarya

تير یا «تَشتَر» روز نام فرشتۀ باران و موكّل باران به عقيدۀ پارسيان که ماه چهارم از سال شمسي و نام روز سیزدهم است.
۱۴. گوش روز در آئين زرتشتي ايزد نگهبان چهارپايان است. «روز چهاردهم از هر ماه خورشیدی»
به روز گوش و اسفندارمذ ماه                             به گاه یزدجرد آخر شهنشاه
                                                                                     « زرتشت نامه »
۱۵. Geush

دي به مهر روز آفريدگار، آفريننده حیوانات هستی، در اوستا غالباًٌ صفت اهورا مزدا است. «روز پانزدهم از هر ماه خورشیدی»

۱۶. Mithra

مهر «میثر یا میتر» مهر و محبّت٬ ايزد محافظ عهد و پيمان است و از اين رو فرشته فروغ و روشنائي است. «ماه هفتم از سال شمسي و روز شانزدهم هر ماه خورشیدی»
همان اورمزد و همــان روز مهــر                          بشوید به آب خرد جان و مهر
                                                                                        « فردوسی »
روز مهر و ماه مهر جشن فرّخ مهرگان           مهر بفزای ای نگار ماه چهر مهربان
                                                                            « مسعود سعد سلمان »
۱۷. Sraosha

سروش روز* يكي از ايزدان است كه در روز رستاخيز به امر حساب و ميزان گماشته شده وي بندگان را راه فرمانبرداري مي‌آموزد.
همیشه سروشت به روز سروش                                  نگهبان و افزونتر رای و هـــــوش
                                                                                                      « فردوسی »
*در فرهنگ ایران باستان کسی که می میرد تا سه شب و روز روانش نزد سروش است از این رو بازماندگان مرده برای آرامش روان او در آن سه روز سروش را ستایش می کنند. سروش پیام آور اهورا مزدا به انسان است.
در ادب فارسی سروش آوای هاتف غیبی است.
تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی         گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش
                                                                                                             « حافظ »
۱۸. Rashnu

روشن يا رشن روز ، در اوستا رَز یشت آمده است به معنی راست و درست و دادگستر. ایزد داد در ایران باستان و از داوران روز پاداش که با مهر و سروش روان ها را داوری می کنند. «روز هیجده ام از ماههای ایرانی»
چو جور سپهر آورد روز رشن                           تو را زندگی باد پدرام و خوش
                                                                                                   «فردوسی»

۱۹. Fravashi

فروردين « فَرَوَشی – فَرَوَهر –نیروی پیشرفت٬ دارای توانمندی بر دیگری است » روز، يكي از ايزدان است و ماه اوّل هر سال خورشیدی است.
جوان باد بخت تو در فرودین                       چو در فرودین ماه روی زمین
                                                                                    « فردوسی »

۲۰. Veretraghna

بهرام یا ورهرام «پیروزی» ایزد نگهبان مسافران است و نام روز بیستم از هر ماه خورشیدی است. (نام فارسی ستاره مرّیخ.)
زبهرام گردون به بهرام روز                                 دلــی را بساز و عدو را بسوز
                                                                                          « فردوسی »

۲۱. Ramar

رام «رامش» به معنا و مفهوم آشتی و آسایش و آرامش٬ رامش وشادی است. روز بيست و يكم از هر ماه خورشیدی است.

تو را روز رام از جهان رام باد                           همان بــــــاد را با تو آرام باد
                                                                                           «فردوسی»
۲۲. Vata 

باد «واد»  نام روز بيست ودوم از هر ماه خورشیدی است.
فلک داد پر آب اورا به باد                                 به هنگام آبان مه و روز باد
                                                                                « بهرام پژدو »

۲۳. Datoshu

دي به دين٬ روز آفريدگار، آفريننده، در اوستا غالباً صفت اهورا مزدا است. نام روز بيست وسوم از هر ماه خورشیدی است.

۲۴. Daena

دين  و وجدان «کیش و قانون» روز يكي از ايزدان در آئين زردشتي، روز بيست و چهارم هر ماه شمسي است.
چو لشکر کشد در جهان دین و اَرد                      حسود تو را درد غم باد وَرد
                                                                                              « فردوسی »

۲۵. (Ashi(Vanghoi

آرد روز ، به معنای توانگر- خواسته است و يكي از ايزدان در جهان مينوي می باشد که پاداش كارهاي نيك و سزاي كردارهاي بد به ياري او خواهد بود و در جهان مادي ، مال وجلال و خوشی دينداران به ياری او تحصيل خواهد شد.

۲۶. Arshtata

اَشتاد ، روز راستي و درستي، نام ايزدي مونت است در دين زردشتي وي راهنماي مينويان و جهانيان است، روز بيست و ششم هر ماه خورشیدی است.
روانت باد ویژه جان و دل شاد                     نگهدارت سروش و رشن و اشتاد
                                                                                          «بهرام پژدو»

۲۷. Asmana  

آسمان٬ روز بيست و هفتم هر ماه خورشیدی است.
آسمان روز ای چو ماه آسمان                      بـاده نوش و دار دل را شــــادمان
                                                                                «مسعود سعد سلمان»
۲۸. Zemu

زامياد «زام ، زمین» ، در آئين زردشتي ، ايزد نگهبان زمين و روز بيست و هشتم هر ماه خورشیدی است.

۲۹. Manthra- Spenta 

مانتره سپند٬اِرد٬کلام مقدّس - گفتارآسمانی٬ روز بيست و نهم هر ماه خورشیدی است.
سرآمد کنون قصّه یزدگرد                          به ماه سپندارمذ روز اِرد
                                                                             « فردوسی »

۳۰. Anaghra- Raocha

انيران روز٬ روشنائي بي پايان، نام ايزدي است در دين زردشتی، مظهر جلال اهورا مزدا روز سـی ام هر ماه خورشیدی است.

***

آراسته کن مجلسی از بلخ تا ارمینیه       آمد خجسته مهرگان، جشن بزرگ خسروان

                                                                                         « منوچهری »

درپایان باسپاس از خوانندگان گرامی که وقت گرانبهاو ارزشمند خویش را با مروری براین مقوله صرف نمودند.

منابع:
اصل ونسب و دین ایرانیان٬ بدیع الزمان رضایی
برداشتی از سایت لطیفه ها و ظرایف ادبی
گردآوری و نگارش٬ بهکام بختیاری
۱۰ مهرماه ۲۵۷۱ سال ایرانی

مهرگانتان پیروز و پاینده ایران